سیر تحول آزادی در مطبوعات ایران

پژوهش حاضر ، به بررسی سیر تحول مفهوم آزادی در تاریخ سیاسی و اجتماعی دو دوره مهم و تعیین کننده تاریخ ایران ، یعنی انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی می پردازد . در این پژوهش محقق بر آن است تا با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی و استخراج مفاهیم و مقولات مورد نظر در سه سطح توصیف ،تفسیر ، تبیین و با تکیه بر نظریه آزادی مثبت و آزادی منفی از آیزایا برلین و تئوری های انقلاب ، نشان دهد که معنایی که از مفهوم آزادی در این دو دوره استنباط می شده است به کدامیک از مفاهیم برلینی نزدیک است ؟ و این برداشت بخاطر وجود چه شرایطی بوده است؟ . متونی که برای این تحقیق انتخاب شد ، استخراج شده از دو روزنامه مهم و پرتیراژ این دو دوره یعنی صوراسرافیل برای مشروطه و کیهان برای انقلاب است . براین اساس سعی شد تا از هر روزنامه چهار متن را که به موضوع تحقیق نزدیکند و می توان اطلاعاتی را در این مورد در آن ها برکشید ، به صورت هدفمند انتخاب کرد . چرا که در تحلیل گفتمان ، اساساً کیفیت حضور یا غیبت مفاهیم در متن ، موردنظر است و روش نمونه گیری هدفمند ، در این پژوهش بهتر می تواند پاسخگوی هدفهای تحقیق باشد . پس از بررسی متون مورد انتخاب در این تحقیق و استخراج اطلاعات مورد نظر و مطابقت آن با بسترها و زمینه های سیاسی- اجتماعی دو دوره مورد بررسی ، به این نتیجه رسیدیم که معنایی که از مفهوم " آزادی " در دوره مشروطه استنباط می شده به مفهوم " منفی " برلینیِ آن نزدیک بوده است و در دوران انقلاب اسلامی، معنایی که از مفهوم آزادی استنباط می شده است به مفهوم " مثبت " برلینی نزدیک بوده است . این مسئله را شاید بتوان حاصل عوامل مختلفی دانست که از جمله آنها می توان به این مسئله اشاره کرد که در دوره مشروطه؛ عمده روشنفکران و روحانیون مشروطه نگاهی مثبت به غرب و گفتمانی که در غرب حاکم بوده است ،داشتند . و بیشتر در پی جواب به این سوال بودند که علت پیشرفت غربی ها و عقب ماندگی ما ایرانیان چیست ؟ و بدین گونه برای رفع این عقب ماندگی ، بعضاً حتی برخی از آنان نوعی نگرش شیدا گونه نیز به غرب و فلسفه آن پیدا می کردند . اما وقتی به دوران انقلاب اسلامی نگاه می کنیم ، خواهیم دید که این مسئله برعکس شده و نگاهی که عمده ایرانیان به غرب و فلسفه آن داشتند ، منفی بود. تا جاییکه حتی چندین سال قبل از وقوع انقلاب اسلامی توسط عده ای از نویسندگان و روشنفکران شعار " بازگشت به خویشتن " سر داده می شود .